सन् १९४८ मा आधुनिक इजरायलको स्थापनापछि देशले अभूतपूर्व आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनको सामना गर्यो। पश्चिमी मुलुकबाट दक्ष र शिक्षित युरोपेली तथा उत्तर अमेरिकी आप्रवासीको ठूलो प्रवाहले देशको आर्थिक विकासको जग बसाल्यो।
यद्यपि धेरै आप्रवासीले नयाँ देशमा पेसा परिवर्तन गर्नुपर्यो, उनीहरूको उच्च सीप र ज्ञानले इजरायलको आर्थिक विस्तारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। यससँगै देशले विश्वविद्यालय र अनुसन्धान संस्थानहरूको द्रुत स्थापना गरी आर्थिक विकासलाई थप गति दियो।
आर्थिक जगः पुँजीको प्रवाह र स्रोतको विविधीकरण
इजरायलको प्रारम्भिक आर्थिक विकासमा विभिन्न स्रोतबाट प्राप्त पुँजीले ठूलो सहयोग पुर्यायो। विश्वभरका यहुदी समुदायबाट प्राप्त उपहार, नाजी अपराधका लागि जर्मनीबाट आएको क्षतिपूर्ति, अमेरिकी सरकारबाट प्राप्त अनुदान र आप्रवासीले ल्याएको पुँजीले देशको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनायो। यसबाहेक इजरायलले ऋण, व्यावसायिक क्रेडिट र विदेशी लगानीमार्फत पनि आफ्नो राजस्वका स्रोतलाई विस्तार गर्यो।
इजरायलको आर्थिक नीतिको प्रमुख लक्ष्य निरन्तर वृद्धि र विश्व बजारमा आफ्नो अर्थतन्त्रलाई एकीकृत गर्नु हो। यसका लागि उसले तीव्र जनसंख्या वृद्धि, अधिकांश अरब देशको वहिष्कार, रक्षामा ठूलो खर्च, प्राकृतिक स्रोत अभाव, उच्च मुद्रास्फीतिजस्ता कैयन् चुनौतीलाई पार गर्न सफल भयो।
यी अवरोधका बाबजुद इजरायलले अधिकांश नागरिकका लागि उच्च जीवनस्तर, औद्योगिक निर्यात एवं पर्यटन क्षेत्रको विकास र उन्नत प्रविधि एवं विज्ञानमा आधारित उद्योगहरूमा विश्वस्तरीय उत्कृष्टता हासिल गरेको छ। तर, यो आर्थिक प्रगति समानुपातिक छैन। इजरायली अरब समुदाय सामान्यतया आर्थिक रूपमा कमजोर छन् र यहुदी समुदायभित्र पनि सेफर्दिम र अस्केनाजिमबीच ठूलो आर्थिक असमानता देखिन्छ।
कर प्रणाली र श्रम बजार
इजरायलको कर प्रणाली विश्वमा सबैभन्दा उच्चमध्येमा पर्छ। आयकर, मूल्य अभिवृद्धि कर, भन्सार र भूमिजस्ता कर राजस्वका प्रमुख स्रोत हुन्। सन् १९८५ को कर सुधारले नयाँ कर्पोरेट कर लागू गर्यो र व्यक्तिगत करमा केही कमी ल्यायो। करबाट प्राप्त रकम कुल राष्ट्रिय उत्पादनको लगभग दुई-पाँच भाग हुन्छ।
सन् २०२३ सम्म आइपुग्दा इजरायलको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा उच्च प्रविधि क्षेत्रको योगदान करिब २० प्रतिशत पुगेको छ। विगत एक दशकदेखि यो क्षेत्र देशको आर्थिक वृद्धिको मुख्य चालक बनेको छ।
इजरायलको सामान्य श्रम संघ देशको सबैभन्दा ठूलो श्रम संगठन हो। यो कुनै समय देशको सबैभन्दा ठूलो रोजगारदाता पनि थियो। तर, १९९० दशकको मध्यमा यसले आफ्ना अधिकांश होल्डिङ निजी लगानीकर्तालाई बेच्यो। सन् १९६० देखि अरब कामदारलाई पनि यस संगठनमा पूर्ण सदस्यता अधिकार दिइएको छ।
प्राकृतिक स्रोत र ऊर्जा क्षेत्र
इजरायलमा खनिज स्रोतको सीमितता छ। मृत सागरबाट प्राप्त हुने पोटास, ब्रोमिन र म्याग्नेसियम प्रमुख खनिज हुन्। यसबाहेक नेगेभ मरुभूमिमा फास्फेट र आराभामा तामाको खानी रहेको छ। देशले सीमित मात्रामा पेट्रोलियम पदार्थको उत्खनन् १९५० को दशकमा सुरु गरेको थियो भने नेगेभ र भूमध्यसागरमा प्राकृतिक ग्यासका भण्डार पनि पत्ता लागेका छन्।
-1756986112.jpg)
बिजुली उद्योगको राष्ट्रियकरण गरिएको छ र बिजुली उत्पादन मुख्यतया कोइला र तेलमा आधारित थर्मल स्टेसनबाट हुन्छ। सरकारले ग्रामीण विद्युतीकरण र कृषि तथा उद्योगलाई सहुलियत दरमा बिजुली उपलब्ध गराउन प्रोत्साहन गरेको छ।
कृषि र जल व्यवस्थापनमा सफलता
इजरायलको प्रारम्भिक समाजमा कृषिको विकासमा विशेष जोड दिइएको थियो। यसबाट किबुत्ज (सामुदायिक फार्म) र मोशाभ (सहकारी फार्म) जस्ता दुई विशिष्ट कृषि प्रणालीको उदय भयो। कृषि क्षेत्रमा सिञ्चित भूमिको विस्तार र आधुनिक यन्त्र प्रयोगले इजरायलको कृषि उत्पादनको मूल्य बढाउनमा प्रमुख भूमिका खेलेको छ। यसबाट सुन्तला, बदाम, सुगर बिट र कपासजस्ता बाली उत्पादनमा ठूलो वृद्धि भएको छ।
कृषिमा सबैभन्दा ठूलो चुनौती पानी अभाव हो। यसको समाधानका लागि जोर्डन, यार्कोन नदी र टिबेरियास तालबाट पाइपलाइनमार्फत दक्षिणी सुक्खा क्षेत्रमा पानी पुर्याइएको छ। यसबाहेक क्लाउड सिडिङ (कृत्रिम वर्षा), वाष्पीकरण घटाउने, समुद्री पानीलाई पिउनयोग्य बनाउने र भूमिगत पानीको प्रयोग गरेर मरुभूमिमा खेती गर्नेजस्ता उपाय अपनाइएको छ। इजरायलले पानी बचत गर्ने र मल उपयोगलाई अनुकूलन गर्ने थोपा सिँचाइ प्रविधिमा पनि उत्कृष्टता हासिल गरेको छ।
उद्योगः उच्च प्रविधिको विकास
सन् १९९० यता इजरायलको औद्योगिक विकास विशेषगरी उच्च प्रविधि, विज्ञानमा आधारित उद्योग जस्तै, इलेक्ट्रोनिक्स, उन्नत कम्प्युटर प्रणाली, सफ्टवेयर र हतियार निर्माणमा केन्द्रित छ। यी उद्योगले कुल उत्पादनको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा ओगट्छन्। तेल प्रशोधन केन्द्रले प्लास्टिक उद्योगका लागि कच्चा पदार्थ उत्पादन गर्छन्। तेल पाइपलाइन एइलाट बन्दरगाहबाट भूमध्यसागरसम्म फैलिएको छ।
पर्यटन इजरायलको महत्त्वपूर्ण विदेशी मुद्राको स्रोत बनेको छ। पर्यटकलाई यहाँका धार्मिक, पुरातात्विक र ऐतिहासिक स्थल जस्तै, वेस्टर्न वाल, डोम अफ द रक र बाइबलीय सहरले आकर्षित गर्छन्।
तेल अव्यावहारिक भए पनि इजरायलको हीरा काट्ने र पालिस गर्ने उद्योग विश्वमा सबैभन्दा ठूलो छ र यसले विदेशी मुद्रा आर्जनमा ठूलो योगदान दिन्छ। धेरैजसो उद्योग निजी स्वामित्वमा छन्, तर रक्षा र नागरिक एरोस्पेस निर्माता इजरायल एयरक्राफ्ट इन्डस्ट्रिज लिमिटेड सरकारद्वारा सञ्चालित छ।
वित्तीय प्रणाली र पर्यटन
इजरायलको केन्द्रीय बैंक, बैंक अफ इजरायलले मुद्रा जारी गर्छ र सरकारको वित्तीय एजेन्टको रूपमा काम गर्छ। सन् १९८५ मा नयाँ इजरायली शेकेलको सुरुआत गरियो, जसले उच्च मुद्रास्फीतिलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्यो। देशमा विभिन्न प्रकारका बैंक र वित्तीय संस्था छन्, जसलाई केन्द्रीय बैंकले नियन्त्रण गर्छ। वाणिज्य बैंक निजी स्वामित्वमा छन् भने विकास बैंक निजी र सरकारको संयुक्त स्वामित्वमा छन्, जसले कृषि, उद्योग र आवासजस्ता विभिन्न क्षेत्रमा लगानी गर्छन्।
पर्यटन इजरायलको महत्त्वपूर्ण विदेशी मुद्राको स्रोत बनेको छ। पर्यटकलाई यहाँका धार्मिक, पुरातात्विक र ऐतिहासिक स्थल जस्तै, वेस्टर्न वाल, डोम अफ द रक र बाइबलीय सहरले आकर्षित गर्छन्। युरोप र उत्तर अमेरिकाबाट आउने पर्यटकको संख्या बढिरहेको छ।
व्यापार र यातायात
विदेशी बजारमा पहुँच इजरायलको आर्थिक विस्तारका लागि महत्त्वपूर्ण छ। युरोपेली संघ एवं अमेरिकासँग स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता र विश्व व्यापार सङ्गठनको सदस्यताले मध्यपूर्वका बजारमा पहुँच नहुँदा पनि इजरायललाई सफलतापूर्वक व्यापार गर्न मद्दत गरेको छ। यद्यपि, देशले वार्षिक व्यापार घाटाको समस्या सामना गरिरहेको छ।
निर्यातमा उच्च प्रविधिका उत्पादन अग्रपंक्तिमा छन्। यसबाहेक फलफूल, तरकारी र फूल युरोपमा निर्यात गरिन्छ। इजरायलको सबैभन्दा ठूला व्यापारिक साझेदार अमेरिका र चीन हुन्।
-1756986113.jpg)
इजरायलसँग आधुनिक र सुव्यवस्थित राजमार्ग प्रणाली छ। सडक यातायात देशको वाणिज्य र यात्रु सेवाका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि बस कम्पनी, निजी ट्याक्सी र शेरुत उपलब्ध छन्। बन्दरगाहमध्ये भूमध्यसागरमा हाइफा र अशदोद एवं लाल सागरमा एइलाट प्रमुख छन्। हवाई यातायातका लागि बेन गुरियन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल मुख्य केन्द्र हो।
प्रशासनिक र राजनीतिक संरचना
इजरायली सरकारको प्रणाली ‘आधारभूत कानुन’मा आधारित छ, जुन संविधानको विकल्पको रूपमा कार्य गर्छ। देशमा प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वमा एक संसदीय प्रणाली छ। क्नेसेट, जसलाई विधानसभा भनिन्छ, १२० सदस्य समावेश भएको एक सदनात्मक व्यवस्थापिका हो। क्नेसेटमा हिब्रु र अरबी दुवै भाषा प्रयोग गरिन्छ।
इजरायलको आर्थिक नीतिको प्रमुख लक्ष्य निरन्तर वृद्धि र विश्व बजारमा आफ्नो अर्थतन्त्रलाई एकीकृत गर्नु हो। यसका लागि उसले तीव्र जनसंख्या वृद्धि, अधिकांश अरब देशको वहिष्कार, रक्षामा ठूलो खर्च, प्राकृतिक स्रोत अभाव, उच्च मुद्रास्फीतिजस्ता कैयन् चुनौतीलाई पार गर्न सफल भयो।
इजरायलमा राष्ट्रिय र स्थानीय चुनाव प्रत्यक्ष निर्वाचन र गोप्य मतदानबाट हुन्छ। १८ वर्ष पुगेका सबै इजरायली नागरिकलाई मताधिकार दिइएको छ। चुनावमा समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणाली प्रयोग गरिन्छ, जहाँ प्रत्येक पार्टीले पाएको मतको अनुपातमा क्नेसेटमा सिट प्राप्त गर्छ।
शिक्षा प्रणाली
इजरायलमा ५ देखि १५ वर्षसम्मका बालबालिकाका लागि शिक्षा अनिवार्य र निःशुल्क छ। यहाँ धर्म निरपेक्ष र धार्मिक दुवै प्रकारका विद्यालय छन्। अरब विद्यार्थीका लागि अरबी भाषामा पठनपाठन हुने छुट्टै विद्यालय प्रणाली छ। शिक्षाले कृषि र प्राविधिक प्रशिक्षणमा विशेष ध्यान दिन्छ।
उच्च शिक्षाका लागि जेरुसेलमको हिब्रु विश्वविद्यालय, हाइफाको टेक्निओन-इजरायल इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी, रेहोभोटको वेइजम्यान इन्स्टिच्युट अफ साइन्सलगायत धेरै संस्था छन्। विश्वविद्यालयमा पठनपाठनको भाषा हिब्रु हो र शिक्षण प्रणाली युरोपेली तथा अमेरिकी पद्धतिको मिश्रण हो।
इजरायलको आर्थिक मेरुदण्डः उच्च प्रविधि क्षेत्र
सन् २०२३ सम्म आइपुग्दा इजरायलको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा उच्च प्रविधि क्षेत्रको योगदान करिब २० प्रतिशत पुगेको छ। विगत एक दशकदेखि यो क्षेत्र देशको आर्थिक वृद्धिको मुख्य चालक बनेको छ।
आईटी क्षेत्र इजरायली अर्थतन्त्रको महत्त्वपूर्ण स्तम्भ र निर्यातको प्रमुख हिस्सा बनेको छ। जसरी रुसका लागि तेल र ग्यास वा अस्ट्रेलियाका लागि खनिज पदार्थ आर्थिक स्तम्भ हुन्, त्यसरी नै इजरायलका लागि उच्च प्रविधि क्षेत्र आर्थिक मेरुदण्ड हो।
निर्यात हिस्सा
इजरायलको कुल निर्यातमा उच्च प्रविधिको हिस्सा ५० देखि ५६ प्रतिशतसम्म छ, जसले विश्व बजारमा इजरायली प्रविधिको बलियो उपस्थिति रहेको देखाउँछ।
सफलताका पछाडि लुकेका कारण
सरकारी लगानीः अभूतपूर्व वृद्धिको प्रमुख कारण विगत दशकमा अनुसन्धान र विकासमा भएको सरकारको ठूलो लगानी हो। इजरायललाई ‘स्टार्टअप राष्ट्र’ भनेर चिनिन्छ, किनकि यहाँ हजारौं उच्च-प्रविधि कम्पनी छन्। जीवन्त र नवप्रवर्तनशील प्रविधि इकोसिस्टमले नयाँ उद्यमलाई प्रोत्साहन दिएको छ।
इजरायलको अर्थतन्त्रमा उच्च प्रविधि क्षेत्रको योगदान अमेरिकाको तुलनामा करिब दोब्बर छ। अमेरिकामा प्रविधि क्षेत्रको योगदान अर्थतन्त्रको लगभग ९ देखि १० प्रतिशत मात्रै रहेको छ, जसबाट इजरायलको प्रविधि केन्द्रित अर्थतन्त्रको विशिष्टता स्पष्ट हुन्छ।
इजरायलको यो प्रविधि यात्राले स्रोतको सीमितता भए पनि कसरी मानव पूँजी र नवप्रवर्तनले समृद्धिको नयाँ मार्ग खोल्न सक्छ भन्ने प्रेरणा दिन्छ।
