काठमाडाैं। विश्वव्यापी धान बीउ बजारमा उल्लेख्य वृद्धि भइरहेको छ। सन् २०२४ मा ७.१२ अर्ब अमेरिकी डलर मूल्यांकन गरिएको यो बजार आगामी वर्षमा द्रुत गतिमा विस्तार हुँदै सन् २०२५ मा ७.५१ अर्ब डलर पुगेर सन् २०३२ सम्ममा ११.०१ अर्ब डलरसम्म पुग्ने अनुमान गरिएको छ। यो अवधिमा बजारले वार्षिक ५.६१ प्रतिशतको औसत वृद्धि दर हासिल गर्ने प्रक्षेपण गरिएको छ।
धान बीउ भनेको ओराइजा सेटिभा तथा ओराइजा ग्लाबेरिमा घाँसको प्रजातिबाट प्राप्त हुने स्टार्चयुक्त खाद्य दाना हो, जुन विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्याको मुख्य खाद्यान्न मानिन्छ। यी बिउमा तनाव सहन सक्ने क्षमता, कीरा र रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति र उच्च आनुवंशिक शुद्धता पाइन्छ।
धानमा खुल्ला परागण र संकर गरी विभिन्न प्रकारका बीउहरू पाइन्छन्, जसले दानाको गुणस्तर र उत्पादनमा सुधार ल्याउँछन्। भातको पाककला प्रयोगका सन्दर्भमा हेर्दा, चामल मुख्यतः रिसोटो, चामलको खीर, भुटेको परिकार र सुसीजस्ता परिकार बनाउन प्रयोग गरिन्छ। साथै यसबाट साके, होर्चाटा र चामलको दूध पनि तयार गरिन्छ। फाइदाको सन्दर्भमा हेर्दा, चामल ऊर्जाको द्रुत स्रोत हो र पाचन स्वास्थ्यलाई राम्राे गर्छ। साथै यसमा फोलिक एसिड र फलामजस्ता सूक्ष्म पोषक तत्वहरू प्रशस्त मात्रामा पाइन्छन् र यो ग्लुटेन-मुक्त उपभोक्ताहरूका लागि उपयुक्त विकल्प हो।
बजार वृद्धिका मुख्य कारणहरू
बजारको वृद्धिमा मुख्यतः बढ्दो चामल माग र संकर बीउको बढ्दो अपनाइलाई प्रमुख कारक मानिएको छ। विशेष गरी एसिया र अफ्रिकी देशहरूमा जनसंख्या वृद्धिसँगै चामलको माग निरन्तर बढिरहेको छ, जसले बीउको खपत पनि बढाइरहेको छ। विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्याको दैनिक आहारमा चामल मुख्य खाद्यान्न भएकोले यसको माग उच्च रहन्छ। चामलमा फलाम, सेलेनियम, बी समूहका भिटामिनहरू र म्याग्नेसियमजस्ता आवश्यक पोषक तत्वहरू पाइन्छन्। यसबाहेक, यो ग्लुटेन सम्वेदनशीलता भएका उपभोक्ताहरूका लागि आकर्षक विकल्प बन्छ। पोषक तत्वका साथसाथै, चामलले हृदय स्वास्थ्य र तन्त्रिका प्रणालीको कार्यमा प्रयाेग गर्दछ। यसमा एन्टिअक्सिडेन्टहरू प्रशस्त मात्रामा पाइन्छन् र यसले पाचन क्रियामा सुधार ल्याउँछ। यसका साथै, सरकारी अनुदान, सहयोग र उन्नत प्रजनन प्रविधिले उपभोग दरलाई थप बढावा दिइरहेको छ। यसरी चामलको उच्च उपभोगले विश्वव्यापी धान बीउको प्रयोगलाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव पारिरहेको छ।
बजारका प्रमुख चुनौतीहरू
तर, बजारमा केही गम्भीर चुनौतीहरू पनि विद्यमान छन्। कीरा र रोगको संवेदनशीलता सबैभन्दा ठूलो समस्याको रूपमा रहेको छ। विश्वभरि धान बीउमा आवरण दाग रोग, ब्याक्टेरियल दाग रोग र धान विस्फोट रोगजस्ता बीउजन्य रोगहरू देखिने गरेका छन्। यी बीउजन्य ब्याक्टेरिया वा फफुँद आक्रमणले बिरुवाको प्रारम्भिक शक्ति, शुरुआती बृद्धि र अंकुरण दरमा कमी ल्याउँछ। साथै, कीराहरूको आक्रमणले दाना क्षतिग्रस्त र रङ्गहीन हुनसक्छ, जसले बीउको बजार मूल्यमा उल्लेख्य रूपमा कमी ल्याउँछ। थप रूपमा, प्रभावित कीराहरूले सजिलैसँग भण्डारणमा रोगजनकहरू लैजान सक्छन्, जसले दूषण र नोक्सानीको जोखिम थप बढाउँछ। फलस्वरूप, यी कारणहरूले विश्वव्यापी धान बीउ बजारको हिस्सामा बाधा पुर्याइरहेका छन्।
किसानहरूमा सीमित ज्ञान बजारको अर्को प्रमुख चुनौती हो। हालको परिदृश्यमा, धेरैजसो किसानहरू धान बीउका फाइदाहरू र तिनको उत्पादनका उचित प्रविधिबारे अनजान छन्। यस कारणले गर्दा यो तत्वले बजारको गतिलाई बाधा पुर्याइरहेको छ।
प्रविधिगत विकासले सिर्जना गरेका अवसरहरू
तर, प्रविधिगत विकासले यस क्षेत्रमा आकर्षक वृद्धिका नयाँ अवसरहरू सिर्जना गरिरहेको छ। बीउको प्रामाणिकता जाँच्न कम्पनीहरूले निकट-अवरक्त वर्णक्रमीय विधि प्रयोग गर्न सक्छन्, जसले बीउको अखण्डता मूल्याङ्कन गर्न र प्रजातिहरू पहिचान गर्न मद्दत गर्दछ। साथै, प्रत्यक्ष बीउ रोप्ने उपकरण अर्को प्रविधि हो जसले बीउ दरलाई नियन्त्रण गर्दछ र यान्त्रिक झार नियन्त्रणलाई बढावा दिन सटीक बीउ स्थापना सम्भव बनाउँछ। थप रूपमा, तेस्रो पुस्ताको संकर धान प्रविधि प्रयोग गरी कुशल प्रणालीहरू विकास गर्न सकिन्छ, विशेष गरी संकर बीउ उत्पादनका लागि। यसबाहेक, उद्यमहरूले धान खेतमा पानीको प्रयोग न्यूनीकरण गर्न एकान्तर भिजाउने र सुकाउने सिँचाइ प्रविधि प्रयोग गर्न सक्छन्। साथै, फर्महरूले क्षति विश्लेषण गर्न र बीउको गुणस्तर सुधार गर्न यन्त्र सिकाइ र यन्त्र दृष्टि प्रणालीहरू पनि प्रयोग गर्न सक्छन्।
हालको बजार प्रवृत्ति
हालको बजारमा जैविक सुदृढीकृत चामलतर्फ उल्लेख्य झुकाव देखिएको छ। वर्तमान युगमा धेरै व्यक्तिहरू सूक्ष्म पोषक तत्वको कमीबाट पीडित छन्, विशेष गरी विकासशील देशहरूमा। यो कमीको वृद्धि मुख्यतः जीवनशैली छनोट, खाने बानी र वातावरणीय कारकहरूको कारण हो। यस्ता चुनौतीहरू पार गर्न उपभोक्ताहरू जैविक सुदृढीकृत चामलतर्फ आकर्षित भइरहेका छन्, जसले मुख्य बालीमा आधारित आहार खाने व्यक्तिहरूलाई आवश्यक पोषक तत्वहरू प्रदान गर्दछ। यो चामलले संज्ञानात्मक कार्यमा सुधार ल्याउन, लुकेको भोकमरीसँग लड्न र सङ्क्रमणको जोखिम न्यूनीकरण गर्न मद्दत गर्दछ। साथै, यसलाई कृत्रिम रूपमा सुदृढीकृत चामलको विपरीत प्राकृतिक पोषण प्रदान गर्ने माध्यमका रूपमा मान्यता दिइएको छ। यस्ता फाइदाहरू देखेर बीउ कम्पनीहरूले बढ्दो उपभोक्ता आवश्यकताहरू पूरा गर्न सक्ने जैविक सुदृढीकृत बीउहरू लन्च गर्ने लक्ष्य राखिरहेका छन्।
बीउको प्रकारका आधारमा हेर्दा, बजार खुल्ला परागण र संकरमा विभाजन गरिएको छ। खुल्ला परागण गरिएका प्रजातिहरूले सन् २०२४ मा बजारमा अग्रता लिएका छन्। संकर बीउको तुलनामा खुल्ला परागण बीउहरू उत्पादन गर्न आर्थिक रूपमा सस्तो पर्छन् र कीटनाशक तथा मलखाद जस्ता रासायनिक सामग्रीमा न्यूनतम निर्भरता हुन्छ। साथै, यी बीउहरूले प्रायः स्थिर स्वाद र विशेषताहरू भएका बिरुवाहरू उत्पादन गर्छन्। थप रूपमा, बीउ बचत र आत्मनिर्भरता अन्य प्रमुख फाइदा हुन्, जसले किसानहरूलाई यो प्रजाति अपनाउन प्रभाव पार्छ। फलस्वरूप, यस्ता लाभहरूले खण्डको वृद्धिलाई बल प्रदान गर्दछ। संकर प्रजाति खण्डमा अध्ययन अवधिमा वार्षिक ५.८४ प्रतिशतको दरमा फस्टाउने अपेक्षा गरिएको छ।
दानाको आकार अनुसारको विभाजन
दानाको आकारका आधारमा, बजार लामो दाना, मध्यम दाना र छोटो दानामा विभाजन गरिएको छ। लामो दाना खण्डले सन् २०२४ मा बजारमा नेतृत्व गरेको छ। लामो दानामा बोसो कम हुन्छ र यसमा कम ग्लाइसेमिक सूचकाङ्क हुन्छ, जसको सुगन्धित स्वादले व्यापक उपभोक्ता आधारलाई आकर्षित गर्दछ। साथै, यो दाना प्रजाति विशेष रूपमा उच्च उत्पादनका लागि प्रजनन गरिएको हो र ब्याक्टेरियल दाग तथा धान विस्फोट रोगहरूप्रति अत्यधिक प्रतिरोधी छ। थप रूपमा, यी केही बढ्दो र जलवायु परिस्थितिहरूमा अनुकूलनशील छन् र भुटेको परिकार र अन्य पाक तयारीहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। छोटो दाना खण्डमा अध्ययन अवधिमा वार्षिक ६.४१ प्रतिशतको दरमा फस्टाउने अपेक्षा गरिएको छ।
एसिया प्रशान्त क्षेत्र
एसिया प्रशान्त क्षेत्रले बजारमा प्रभुत्व जमाएको छ र सन् २०२४ मा सबैभन्दा उच्च हिस्सा ओगटेको छ। अन्य देशहरूको तुलनामा एसियाली देशहरू चामलको सबैभन्दा ठूलो उपभोक्ता हुन् किनभने यसलाई तिनीहरूको दैनिक आहारमा मुख्य खाद्यान्नका रूपमा मान्यता दिइन्छ। धान खेती बढाउनका लागि बलियो सरकारी सहयाेग यसको स्वीकृति दरलाई बढावा दिने अर्को कारक हो। साथै, बढ्दो जनसंख्याले उत्पादन दर बढाउँछ, जसले चामलको आवश्यकता पूरा गर्न मद्दत गर्न सक्ने बीउहरूको उच्च माग सिर्जना गर्दछ। थप रूपमा, संकरण र आनुवंशिक प्रजनन जस्ता प्रविधिमा भएको प्रगतिले प्रिमियम धान बीउको उत्पादनलाई थप बल प्रदान गर्दछ। यसका साथै, सुधारिएको प्रयोज्य आयले उपभोक्ताहरूलाई उच्च-गुणस्तरको चामल किन्न प्रभावित गर्दछ, जसले अन्ततः बीउ बजारलाई प्रेरित गर्दछ। यससँग मिलाएर, विद्युतीय वाणिज्यको वृद्धि र दिगो कृषि अभ्यासहरूले पनि बजार विस्तारलाई समर्थन गरिरहेका छन्। फलस्वरूप, यस्ता कारकहरूले एसिया प्रशान्तको बजार वृद्धिलाई प्रेरित गर्न सक्छन्। सन् २०२४ मा यस क्षेत्रको बजार मूल्य ६.१७ अर्ब डलर रहेको छ।
मध्य पूर्व तथा अफ्रिका र दक्षिण अमेरिका
मध्य पूर्व तथा अफ्रिका र दक्षिण अमेरिकाजस्ता अन्य क्षेत्रहरूमा भविष्यमा उल्लेख्य वृद्धि देख्ने अनुमान गरिएको छ। पूर्वानुमान अवधिमा मध्य पूर्व तथा अफ्रिकाले सबै क्षेत्रहरूमध्ये दोस्रो-उच्च वार्षिक ५.५४ प्रतिशतको वृद्धि दर रेकर्ड गर्ने प्रयास गरिएको छ। होटल, रेस्टुरेन्ट र क्याफे क्षेत्रमा चामलको बढ्दो प्रयोग र सुधारिएको घरेलु उपयोग बजारको वृद्धिलाई बढावा दिने मुख्य कारक हुन्। मध्य पूर्व तथा अफ्रिकापछि दक्षिण अमेरिकाले सन् २०२४ मा विश्वव्यापी बजारमा तेस्रो स्थान हासिल गर्यो। धान बीउको बढ्दो जागरूकता र विस्तारित व्यापार सुविधाहरूले वृद्धिलाई सहज बनाउने सम्भावना छ।
पूर्वानुमान अवधिमा उत्तरी अमेरिका र युरोपमा मध्यम वृद्धि देख्ने अनुमान गरिएको छ। ग्लुटेन-मुक्त आहारको बढ्दो जागरूकता र प्रविधिगत अपनाइले क्षेत्रको सम्भावनालाई प्रेरित गर्दछ। सबै अमेरिकी देशहरूमध्ये संयुक्त राज्य अमेरिकाले उत्तरी अमेरिका क्षेत्रमा नेतृत्व गर्दछ, त्यसपछि क्यानडा र मेक्सिको आउँछन्। बढ्दो प्रवासी जनसंख्या र परिकारहरू तयार गर्न चामलको उच्च प्रयोगले राष्ट्रको गतिलाई बढावा दिन्छ। उत्तरी अमेरिकापछि युरोपले क्रमशः वृद्धि अनुभव गर्यो, जुन विकसित शाकाहारी प्रवृत्ति र बलियो विद्युतीय वाणिज्य सञ्जालबाट प्रेरित भएको छ।
प्रतिस्पर्धात्मक परिदृश्य र प्रमुख कम्पनीहरू
बजारमा विभिन्न प्रमुख कम्पनीहरू सक्रिय रूपमा कार्य गरिरहेका छन्। सक्रिय खेलाडीहरूले बजारमा आफ्नो उपस्थिति बढाउन नयाँ लन्चहरूमा ध्यान केन्द्रित गरिरहेका छन्। बजारका प्रमुख खेलाडीहरूमा जर्मनीको बेयर एजी, स्विट्जरल्याण्डको सिन्जेन्टा एजी, भारतको नुजिभिडु सीड्स लिमिटेड, संयुक्त राज्य अमेरिकाको राइसटेक इन्कर्पोरेटेड र होराइजन एग्रिकल्चर कम्पनी, फिलिपिन्सको एसएल एग्रीटेक कर्पोरेसन, भारतको युपिएल लिमिटेड, चीनको हेफेइ हेफेङ सीड कम्पनी, भारतको राष्ट्रिय बीउ निगम र भारतको माह्यको प्राइभेट लिमिटेड समावेश छन्। सबै बीउ कम्पनीहरूले उच्च-गुणस्तरका चामल प्रजातिहरू उत्पादन गर्न मद्दत गर्ने धान बीउहरूको नयाँ लन्चको लक्ष्य राखिरहेका छन्। यस्ता लन्चहरू मार्फत खेलाडीहरूले बजारमा आफ्नो स्थिति र छवि बढाउन सक्छन्।
जुलाई सन् २०२५ मा बीएएसएफ कम्पनी लिमिटेड, मलेसियामा स्थित सहायक कम्पनीले मलेसियाली कृषि अनुसन्धान तथा विकास संस्थानसँग साझेदारी गरी क्लियरफिल्ड धान प्रजातिहरू जारी गर्यो। यो धान बीउ मलेसियाको कृषि र खाद्य सुरक्षा मन्त्री दातुक सेरी हाजी मोहम्मद बिन साबुद्वारा आयोजित एक कार्यक्रममा लन्च गरिएको थियो। मे सन् २०२५ मा फिलिपिन्समा स्थित कृषि अनुसन्धान संस्था अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान संस्थानले हैदराबादमा बीउ सभामा सरोकारवालाहरूको जमघट आयोजना गर्यो। यो कार्यक्रमको उद्देश्य भारतमा धान बीउ वितरण प्रणाली बढाउनु हो।
नोभेम्बर सन् २०२४ मा भारतीय कृषि नवप्रवर्तन उद्यम नुजिभिडु सीड्सले आफ्नो नयाँ धान बीउ प्रजाति "एनपी-८९१२" प्रस्तुत गर्यो। यो बीउले उच्च-गुणस्तरका चामल दानाहरू उत्पादन गर्दछ र कर्नाटक, तेलङ्गाना र अन्य क्षेत्रका किसानहरूका लागि उपयुक्त विकल्प हो। अप्रिल सन् २०२४ मा इन्डोनेसियाको कृषि विश्वविद्यालय आइपिबि विश्वविद्यालयले आइपिबी ९ गारुडा (९जी) जलवायु-स्मार्ट धान बीउ प्रजाति सार्वजनिक गर्यो। यो बीउले मलखादको प्रयोग २५ प्रतिशत र पानीको प्रयोग २० प्रतिशतले कम गर्न सक्छ।
जुन सन् २०२३ मा भारतीय धान अनुसन्धान संस्थानले तामिलनाडु, ओडिशा, आन्ध्र प्रदेश, महाराष्ट्र र गुजरातमा डीआरआर धान ५५, डीआरआर धान ५३ र डीआरआर धान ५६ लगायत चार धान प्रजातिहरू लन्च गर्यो। समग्रमा भन्दा, विश्व धान बीउ बजार बलियो वृद्धिको मार्गमा रहेको छ र आगामी वर्षहरूमा यसमा थप विस्तार हुने अपेक्षा गरिएको छ। बढ्दो जनसंख्या, प्रविधिगत प्रगति, सरकारी सहयाेग र उपभोक्ता जागरूकताले बजारलाई निरन्तर प्रेरित गरिरहने छन्। यद्यपि केही चुनौतीहरू विद्यमान छन्, तर नवप्रवर्तन र सतत अभ्यासहरूले यस क्षेत्रको भविष्यलाई उज्ज्वल बनाउने देखिन्छ।
-1766999948.jpeg)
