बिमा जीवनको अनिश्चितताबाट सुरक्षा प्रदान गर्ने महत्त्वपूर्ण माध्यम हो। जीवन बिमा र निर्जीवन बिमा दुवै जनजीवनमा अत्यावश्यक छन्। जीवन बिमा मुख्यतः व्यक्तिको मृत्युपछिको आर्थिक सुरक्षाका लागि गरिन्छ। यदि कुनै व्यक्तिको असामयिक निधन हुन्छ भने जीवन बिमाबाट प्राप्त रकमले उनका आश्रित परिवारलाई दैनिक खर्च, शिक्षा, ऋण तिर्नेजस्ता आवश्यकता पूरा गर्न सहयोग पुर्याउँछ। साथै, कतिपय जीवन बिमा योजनाले निश्चित अवधिपछि रकम फिर्ता दिने सुविधा पनि दिन्छन्, जसले दीर्घकालीन बचत र भविष्यको योजना बनाउन मद्दत गर्छ।
त्यस्तै, निर्जीवन बिमा भनेको सम्पत्ति, स्वास्थ्य, व्यवसाय वा अन्य भौतिक वस्तुमा हुने क्षतिको जोखिमबाट जोगिन गरिने बिमा हो। घर, सवारीसाधन, पसल, उद्योग आदि आगलागी, चोरी, भूकम्प, बाढी वा अन्य दुर्घटनाबाट क्षति हुन सक्छ। यस्ता अवस्थामा निर्जीवन बिमाले क्षतिपूर्ति प्रदान गर्छ। स्वास्थ्य बिमाले आकस्मिक रोग लाग्दा अस्पताल खर्च, औषधी, शल्यक्रिया आदि खर्चमा सहयोग पुर्याउँछ। व्यावसायिक क्षेत्रमा पनि निर्जीवन बिमाले उत्पादन, ढुवानी, निर्माण कार्यजस्ता जोखिमलाई व्यवस्थापन गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
यसरी बिमा केवल एक कानुनी कागज मात्र होइन, यो भविष्यको सुरक्षा, आत्मविश्वास र जिम्मेवारीको प्रतीक हो। प्रत्येक नागरिकले आफ्नो आवश्यकताअनुसार उपयुक्त बिमा योजना रोजेर सुरक्षित जीवनको आधार तयार गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ।
जब कुनै प्राकृतिक प्रकोपले घर, पसल, उद्योग वा अन्य सम्पत्तिमा क्षति पुर्याउँछ, त्यस्तो अवस्थामा निर्जीवन बिमाले क्षतिपूर्ति प्रदान गर्छ।
बिमालाई केवल एक कानुनी प्रक्रिया वा बाध्यताका रूपमा मात्र हेर्नुहुँदैन। यो भविष्यको आर्थिक सुरक्षा, मानसिक आत्मविश्वास र आफ्नो परिवार तथा व्यवसायप्रतिको जिम्मेवारीको प्रतीक हो। प्रत्येक नागरिकले आफ्नो व्यक्तिगत आवश्यकता र जोखिमको प्रकृति अनुसार उपयुक्त बिमा योजना छनोट गरेर सुरक्षित र सुदृढ जीवनको आधार तयार गर्नु नै बुद्धिमानी निर्णय हो।
प्राकृतिक प्रकोपको क्षतिपूर्ति र पुनरुत्थानमा बिमा
प्रकृतिक प्रकोप वा मानविय कारणले हुने क्षति जीवनका अनपेक्षित र दुःखद पक्ष हुन्। भूकम्प, बाढी, पहिरो, आगलागी, महामारीजस्ता प्राकृतिक प्रकोप वा दुर्घटना, चोरी, आगो, हिंसा जस्ता मानवजन्य घटनाले व्यक्तिको जीवन, सम्पत्ति र व्यवसायमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। यस्ता जोखिमबाट जोगिन र क्षति भए पुनःस्थापनाको आधार तयार गर्न बिमा अत्यन्त आवश्यक हुन्छ।
जब कुनै प्राकृतिक प्रकोपले घर, पसल, उद्योग वा अन्य सम्पत्तिमा क्षति पुर्याउँछ, त्यस्तो अवस्थामा निर्जीवन बिमाले क्षतिपूर्ति प्रदान गर्छ। यसले पीडित व्यक्तिलाई आर्थिक राहत दिन्छ र पुनःस्थापना प्रक्रिया सहज बनाउँछ। उदाहरणका लागि, भूकम्पले घर भत्किएको अवस्थामा बिमाबाट प्राप्त रकमले नयाँ घर बनाउन वा मर्मत गर्न सहयोग पुर्याउँछ। त्यस्तै, बाढी वा आगलागीले उद्योगमा क्षति पुगेको अवस्थामा बिमा रकमले उत्पादन पुनः सुरु गर्न सकिन्छ।
मानवजन्य कारणले हुने दुर्घटना वा हिंसात्मक घटनामा पनि बिमाको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ। सवारी दुर्घटना, आगलागी, चोरी वा अन्य अप्रत्याशित घटनाले व्यक्तिको जीवन वा सम्पत्तिमा क्षति पुर्याउँछ। यस्ता अवस्थामा बिमा योजनाले तत्कालीन आर्थिक बोझ कम गर्छ र व्यक्तिलाई पुनः सामान्य जीवनमा फर्कन सहयोग पुर्याउँछ।
बिमा केवल क्षति भएपछिको राहत मात्र होइन, यो जोखिम व्यवस्थापनको एक सशक्त माध्यम हो। यसले व्यक्तिलाई मानसिक शान्ति दिन्छ, किनभने उसले थाहा पाउँछ कि कुनै अनिष्ट भए उसले आर्थिक सहयोग पाउनेछ। त्यसैले प्राकृतिक वा मानवजन्य जोखिमको सामना गर्न सक्षम बन्न बिमा गर्नु बुद्धिमानी र आवश्यक कदम हो। प्रत्येक नागरिकले आफ्नो जीवन, सम्पत्ति र व्यवसायलाई सुरक्षित राख्न बिमा योजनामा सहभागी हुनुपर्छ।
बिमा क्षेत्रले राष्ट्रिय पुनरुत्थान, पूर्वाधार पुनर्संरचना र व्यवसायको निरन्तरतामा महत्त्वपूर्ण आधारशिलाको रूपमा काम गरेको छ।
त्यसैले प्राकृतिक वा मानवीय प्रकोपबाट हुने गम्भीर आर्थिक क्षतिको जोखिम व्यवस्थापन गर्न बिमा अत्यन्त आवश्यक छ। निर्जीवन बीमाले भूकम्प, बाढी, चोरी वा दुर्घटनाबाट सम्पत्तिमा पुगेको क्षति मूल्यांकन गरी तत्काल क्षतिपूर्ति प्रदान गर्छ। यसरी प्राप्त हुने आर्थिक सहयोगले पीडित व्यक्ति वा व्यवसायलाई छिट्टै पुनरुत्थान गर्न, पुनः सामान्य जीवन वा सञ्चालनमा फर्कन र दिगो स्थायित्व कायम गर्न निर्णायक भूमिका खेल्छ।
बिमा क्षेत्रको क्षति पुनरुत्थानमा योगदान
नेपालको बिमा क्षेत्रले २०७२ को विनासकारी भूकम्प तथा त्यसपछिका बाढी, राजावादी र जनजेड प्रदर्शनलगायत प्रकोपमा बीमित सम्पत्तिको द्रुत मूल्यांकन गरी ठूलो मात्रामा क्षतिपूर्ति प्रदान गर्यो। यस्तो आर्थिक राहतले पीडित व्यक्ति र व्यवसायलाई पुनर्निर्माणको प्रक्रिया सुरु गर्न तथा तत्कालको आर्थिक संकटबाट माथि उठ्न मद्दत पुर्यायो। यसरी बिमा क्षेत्रले राष्ट्रिय पुनरुत्थान, पूर्वाधार पुनर्संरचना र व्यवसायको निरन्तरतामा महत्त्वपूर्ण आधारशिलाको रूपमा काम गरेको छ।
२०७२ को विनाशकारी भूकम्पले नेपालमा ठूलो जनधनको क्षति पुर्यायो। हजारौं मानिसले ज्यान गुमाए, लाखौं घरबारविहीन भए र देशको पूर्वाधारमा गम्भीर असर पर्यो। यस्ता विपद्पछिको पुनरुत्थानमा बिमा क्षेत्रको भूमिका उल्लेखनीय रह्यो। बीमित सम्पत्तिमा क्षति पुगेपछि बिमा कम्पनीले क्षतिपूर्ति उपलब्ध गराए, जसले पीडितलाई पुनःस्थापनाको प्रक्रिया सुरु गर्न सहयोग पुर्यायो। घर, पसल, उद्योग, विद्यालय, अस्पतालजस्ता संरचना पुनर्निर्माणमा बिमा रकमले महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्यायो।
त्यसपछिका बाढीपहिरो र अन्य प्राकृतिक प्रकोपमा पनि बिमा क्षेत्रले सक्रिय भूमिका खेलेको देखिन्छ। विशेषगरी कृषि, यातायात, निर्माण र स्वास्थ्य क्षेत्रमा निर्जीवन बिमाले क्षति व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्यायो। बाढीले डुबाएका पसल, गोदाम वा सवारी साधनमा क्षति पुगेको अवस्थामा बिमा कम्पनीले द्रुत रूपमा मूल्यांकन गरी क्षतिपूर्ति प्रदान गरे।
बिमा योजनाले पीडित व्यक्तिलाई आत्मबल दिन्छ, जोखिमको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ र समाजलाई पुनः सामान्य जीवनतर्फ फर्कन प्रेरित गर्छ।
राजावादी प्रदर्शन र जनजेड आन्दोलनका क्रममा पनि सार्वजनिक तथा निजी सम्पत्तिमा क्षति पुगेको छ। यस्ता घटनाले व्यवसाय, उद्योग, कार्यालय र सवारी साधनमा असर पुर्याएको थियो। बीमित सम्पत्तिमा भएको क्षति मूल्यांकन गरी बिमा कम्पनीले क्षतिपूर्ति उपलब्ध गराए, जसले व्यवसाय पुनः सञ्चालनमा सहयोग पुर्यायो।
यी सबै घटनाले देखाउँछन्–विपद्पछिको पुनरुत्थानमा बिमा क्षेत्र केवल आर्थिक राहत दिने माध्यम मात्र होइन, दीर्घकालीन स्थायित्व र पुनःनिर्माणको आधार पनि हो। बिमा योजनाले पीडित व्यक्तिलाई आत्मबल दिन्छ, जोखिमको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ र समाजलाई पुनः सामान्य जीवनतर्फ फर्कन प्रेरित गर्छ। त्यसैले विपद् व्यवस्थापन र पुनरुत्थानमा बिमा क्षेत्रको योगदान अत्यन्त महत्वपूर्ण रहँदै आएको छ।
यस कारण शतप्रतिशत नागरिकमा पुगेन बिमा पहुँच
नेपालमा बिमा पहुँच अझै शतप्रतिशत नागरिकमा नपुग्नुका पछाडि विभिन्न कारण छन्, जसले बिमा क्षेत्रको समग्र विकासमा अवरोध पुर्याइरहेका छन्। पहिलो कारण भनेको जनचेतना अभाव हो। धेरै नागरिकले बिमा के हो, यसले के लाभ दिन्छ भन्ने कुरा अझै स्पष्ट रूपमा बुझ्न सकेका छैनन्। आवश्यक छ भन्ने सामान्य धारणा नहुँदा मानिस बिमा गर्नबाट पछि हट्ने गर्छन्।
दोस्रो कारण आर्थिक अवस्था हो। ग्रामीण तथा विपन्न वर्गका नागरिक दैनिक जीवनको खर्च व्यवस्थापनमै व्यस्त हुने भएकाले बिमा शुल्क तिर्ने क्षमता कम हुन्छ।
तेस्रो कारण भौगोलिक पहुँचको समस्या हो। नेपालका दुर्गम तथा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा बिमा कम्पनीको सेवा विस्तार सीमित छ। शाखा कार्यालय, प्रतिनिधि वा डिजिटल पहुँच नहुँदा त्यहाँका नागरिक बिमा सेवाबाट वञ्चित हुने गर्छन्।
चौथो कारण नीति तथा प्रवर्द्धनको कमजोरी हो। सरकारले बिमा क्षेत्रलाई प्रवर्द्धन गर्न विभिन्न प्रयास गरे पनि पर्याप्त रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेका छैनन्। बिमासम्बन्धी कानुनी, प्राविधिक तथा प्रशासनिक प्रक्रिया जटिल हुँदा सर्वसाधारणले सहज रूपमा बिमा गर्न सक्दैनन्।
पाँचौं कारण विश्वासको कमी पनि हो। कतिपय नागरिक बिमा कम्पनीले समयमा क्षतिपूर्ति नदिने, प्रक्रिया ढिलो हुने वा अन्य जटिलता हुने आशंकाले बिमा गर्न हिच्किचाउने गर्छन्। यसले बिमा क्षेत्रप्रति नकारात्मक धारणा बनाउँछ।
यी सबै कारणले बिमा सेवा अझै सबै नागरिकसम्म पुग्न सकेको छैन। बिमा पहुँचलाई शतप्रतिशत बनाउने हो भने जनचेतना अभिवृद्धि, सेवा विस्तार, सरल प्रक्रिया, सरकारी सहयोग र विश्वास निर्माणमा विशेष ध्यान दिन आवश्यक छ। यसरी मात्र बिमा क्षेत्रले समावेशी र दिगो विकासको लक्ष्य हासिल गर्न सक्छ।
बिमा शतप्रतिशतमा पुर्याउन गरिनुपर्ने काम
नेपालमा बिमा सेवा शतप्रतिशत नागरिकसम्म पुर्याउन विभिन्न पक्षको सक्रिय भूमिका आवश्यक हुन्छ। सरकार, नियामक प्राधिकरण, बिमा कम्पनी, अभिकर्ता तथा स्वयं नागरिक सबैले आ-आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरे मात्र यो लक्ष्य हासिल गर्न सकिन्छ।
सरकारका तर्फबाट बिमा क्षेत्रलाई प्रवद्र्धन गर्न स्पष्ट नीति, कानुनी संरचना र बजेटीय प्राथमिकता आवश्यक छ। ग्रामीण तथा विपन्न वर्गलाई लक्षित गरी सहुलियतपूर्ण बिमा योजना ल्याउनु, बिमा शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु र बिमा कम्पनीलाई सेवा विस्तारका लागि प्रोत्साहन दिनु सरकारको मुख्य भूमिका हो।
बिमा योजनाको स्पष्ट जानकारी दिनु, दाबी प्रक्रियामा सहयोग पुर्याउनु र जनचेतना फैलाउनु अभिकर्ताको मुख्य भूमिका हो।
बिमा प्राधिकरणले नियमन, अनुगमन र प्रवद्र्धनको जिम्मेवारी वहन गर्छ। यसले बिमा कम्पनीको कार्यप्रणाली पारदर्शी बनाउने, उपभोक्ताको हित संरक्षण गर्ने र बिमासम्बन्धी जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। साथै, डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गरी बिमा प्रक्रियालाई सरल, छरितो र पहुँचयोग्य बनाउने काम पनि प्राधिकरणको जिम्मा हो।
बिमा कम्पनीले ग्राहकमैत्री सेवा, सहज दाबी प्रक्रिया र विश्वासिलो कार्यशैली अपनाउनुपर्छ। ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रमा शाखा विस्तार गर्नु, स्थानीय भाषामा जानकारी दिनु र जनताको आवश्यकताअनुसार बिमा योजना विकास गर्नु कम्पनीहरूको दायित्व हो।
अभिकर्ताहरू बिमा सेवा र जनता बीचको सेतु हुन्। उनीहरूले इमानदार, व्यावसायिक र जनमुखी सेवा प्रदान गर्नुपर्छ। बिमा योजनाको स्पष्ट जानकारी दिनु, दाबी प्रक्रियामा सहयोग पुर्याउनु र जनचेतना फैलाउनु अभिकर्ताको मुख्य भूमिका हो।
स्वयं नागरिकले पनि बिमाको महत्त्व बुझ्न, आफ्नो जीवन र सम्पत्तिको सुरक्षा गर्न र समयमै बिमा गर्न अग्रसर हुनुपर्छ। बिमा गर्नु भनेको केवल खर्च होइन, यो भविष्यको सुरक्षा हो भन्ने सोच विकास गर्नुपर्छ।
यी सबै पक्ष मिलेर काम गरे मात्र बिमा सेवा सम्पूर्ण जनतासम्म पुग्न सक्छ। समन्वय, विश्वास, प्रवर्द्धन एवं जनचेतनाको माध्यमबाट बिमा क्षेत्रलाई समावेशी र दिगो बनाउने लक्ष्य पूरा गर्न सकिन्छ।
